De schokkende Thorbecke-lezing van Pieter Omtzigt

Maurice de Hond

Uit de Thorbecke-lezing van Pieter Omtzigt is goed op te maken hoe de regering in steeds grotere mate de grondwet schendt. Met daarin veel schokkende voorbeelden. Het sluit op een bijzondere wijze aan bij mijn Thorbeckelezing uit 2013.  Het beeld dat hij schetst van de gang van zaken in politiek Den Haag is meer dan schokkend. Het laat een systeem in verval zien, dat ook niet in staat lijkt te zijn tot verbetering/vernieuwing.

De regering lapt de grondwet aan zijn laars

Ik zal proberen aan te geven waarom ik niet meer kon slapen, nadat ik de lezing van Omtzigt had gelezen. Wat hij gedetailleerd beschrijft met vele indringende voorbeelden, hoe geleidelijk de Nederlandse regering de grondwet aan zijn laars lapt. Maar ook dat er amper iets tegen gedaan wordt.

Dit zijn de 5 onderwerpen die hij dan aan de orde stelt:

1. Besluiten worden steeds vaker op oneigenlijke plekken genomen, zoals in het Catshuisoverleg, aan klimaattafels of met lobbyisten, maar niet in de Trêveszaal (waar de ministerraad vergadert) en het parlement. Hiermee dreigt de parlementaire controle op de besluitvorming naar de achtergrond te verdwijnen.

Neem het Catshuisberaad: de allerbelangrijkste besluiten van de regering, zoals de lockdown, avondklok en schoolsluiting zijn de afgelopen jaren genomen in een gremium dat volgens de wet helemaal niet bestaat, laat staan gecontroleerd kan worden door het parlement.

2. Het budgetrecht van het parlement wordt uitgehold door van alles een ‘noodgeval’ te maken. Er is namelijk een ontsnappingsclausule voor een minister die een begroting niet aan de Tweede Kamer wil voorleggen, en die clausule noemen we ‘rijksbelang’.

Het rare is nu dat dit uitzonderingsartikel de laatste jaren heel vaak gebruikt wordt. In 2018 en 2019 werd dit artikel in het geheel niet gebruikt. In 2020, het eerste jaar van corona, is het 40 keer gebruikt en in 2021 59 keer. Maar opvallend genoeg wordt het ook daarna nog gebruikt: 34 keer in 2022, niet alleen voor covid-19, maar ook voor asiel, Oekraïne en energie.

3. De regering heeft de gewoonte om wetten slechts gedeeltelijk in werking te laten treden. Dus als het goedgekeurd is door het parlement wordt het toch niet of gedeeltelijk in werking gesteld.

4. De informatievoorziening aan de Kamer en de samenleving is gebrekkig. Elke burger kan in Nederland de regering vragen om documenten openbaar te maken, op grond van de Wet Open Overheid. Maar stukken worden achtergehouden en zelden binnen de wettelijke termijn aangeleverd.

Dwangsom

In 2019 gebeurde het 38 keer dat de overheid door de rechter een dwangsom opgelegd kreeg, omdat de termijn niet gehaald werd. In 2020 gebeurde dit maar liefst 47 keer en in 2021 97 keer. Deze cijfers zijn nog van vóór de recente WOO-verzoeken over corona bij het ministerie van VWS.

5. Het is niet mogelijk om naar een rechter in Nederland te stappen als wetten in strijd zijn met de grondwet. Er is dus via nationaal recht geen effectieve bescherming van grondrechten.

De gevolgen daarvan zijn een slecht bestuur dat de parlementaire controle omzeilt en besluiten elders neemt. Hierin zit de kern van ‘slecht bestuur’, namelijk dat het land bestuurd kan worden door regenten, die bijzonder slechte besluiten kunnen uitvoeren zonder al te veel weerstand. De essentie van een democratie is immers dat burgers en journalisten de totstandkoming van besluiten kunnen controleren, zodat ze op basis daarvan bij verkiezingen hun stem kunnen uitbrengen. Maar in de praktijk kan dat nauwelijks.

Omgekeerd kan het wel: steeds meer controleert de staat de burger. Dat leidt tot grote ongelukken, zoals bij het toeslagenschandaal. Maar het legt ook de infrastructuur klaar waarmee een regering of een staat de bevolking kan controleren, commanderen en onderdrukken.

De cruciale zin aan het eind van zijn lezing is m.i.

Goed bestuur is een noodzakelijke voorwaarde voor goed beleid. Een groot deel van deze problemen is veroorzaakt doordat praktijk en theorie van onze staatsinrichting steeds meer uit elkaar bewegen. De regels zíjn er wel, maar ze worden op essentiële punten niet meer nageleefd door de regering. En we hebben geen systeem om deze niet-naleving te corrigeren.

Ik raad jullie ten sterkste aan de hele lezing te lezen of te bekijken, zodra het beschikbaar komt. Dan voel je misschien nog meer wat zich eigenlijk afspeelt.

Aanvullend

De lezing van Pieter Omtzigt gaat met name over de relatie tussen de regering en volksvertegenwoordigers. Mijn Thorbeckelezing van 10 jaar geleden ging vooral over de relatie tussen de kiezers en de politiek/ het politieke systeem. Het politieke systeem van Thorbecke uit 1848 past niet meer bij onze huidige samenleving. Dat schept ook extra uitdagingen voor het bestuur dat blijkbaar, mede daardoor, zo’n loopje neemt met de essentie van de grondwet.

In het laatste deel van de lezing van Pieter Omtzigt komt hij met voorstellen hoe de grondwet kan worden aangepast, in het verlengde van wat Thorbecke zelf vond toen hij na 1848 premier was geworden. Omtzigt benoemt dat als achterstallig onderhoud. Hij benoemt dan expliciet dat de burger en de media daarbij een belangrijke taak hebben.

Ik bepleit ten zeerste om bij dat veranderingsproces ook direct mee te nemen hoe de kiezers er veel beter bij worden betrokken. Mede via ingrijpende veranderingen in hoe we onze volksvertegenwoordigers kiezen, hoe de regering wordt gevormd en hoe de burger wordt betrokken bij zowel wetgeving als besluitvorming. In 2009 en in mijn autobiografie heb ik mijn voorstel beschreven.

Maurice de Hond | Bron

–